مسجد تاریخانه، مسجدی جای مانده از دوره ساسانیان

تاریخانه نام مسجدی در دامغان است که از آثار باستانی کشورمان بشمار می‌رود و در سال 1310 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این مسجد کهن مربوط به دوره ساسانیان و سده‌های ۲ و ۳ و ۵ ه‍. ق بوده و نام آن در لغت به معنای خدای خانه، خانهٔ خدا است. مسجد تاریخانه در ابتدای ساخت خود و در زمان پیش از تسلط اعراب بر ایران به‌عنوان آتشکده مورداستفاده قرار می‌گرفته که بعدها به مسجد تبدیل‌شده است. این ساختمان بنای دوباره، مرتبط به سده دوم هجری قمری بوده و چون در زمان ساسانیان قرار داشته به شیوه همان بناهای ساسانی ساخته‌شده است.

معماری کامل و بی‌نظیر تاریخانه

تاریخانه در واقعیت یک نمونه بسیار کامل و خاص از مساجد سده‌های آغازین اسلام بشمار می‌رود. این ساختمان دارای یک حیاط مرکزی بوده که اطراف آن دارای رواق‌های سرپوشیده‌ای است. شبستان مسجد بر روی هجده ستون مدور که به‌صورت سه ردیف شش‌تایی هستند قرارگرفته است. قطر این ستون‌ها حدود یک متر و نیم بوده و همانند ستون‌های کاخ ساسانی بناشده است. جالب است بدانید که تمامی طاق‌های این مسجد از جنس آجر بوده و به طاق‌های دورهٔ پیش از اسلام شباهت بسیار زیادی دارد.

ستون‌های تاریخانه

همان‌طور که گفتیم این مسجد دارای ستون‌های مدوری است که با آجر به طول ۳۵ و به عرض ۳۴ و ۷ سانتی‌متر ساخته‌شده‌اند که به چهل‌ستون نیز معروف هستند. این ستون‌ها 26 عدد هستند که 18 عدد از آن‌ها در یک‌طرف قرارگرفته و 5 ستون در سمتی دیگر و 3 ستون از آن‌ها دقیقه در مقابل آن‌ها قرارگرفته است. این ستون‌ها دارای محیطی حدود 5 متری هستند و ارتفاع آن‌ها به حدود ۲/۸۴ متر تا طاق و ۶ متر تا پشت‌بام می‌رسد.

محراب تاریخانه

قسمت غربی مسجد جایگاهی برای قرارگیری محراب و منبر آن بوده است. بین 6 دهانه و طاق یک دهانه بزرگ‌تر به طول ۱۲/۱۴ متر و عرض ۰۳/۵ متر وجود دارد که ادعای ما بر محل قرارگیری منبر و محراب در این مکان را ثابت می‌کند. صحن مسجد تقریباً مربع شکل بوده که دارای طول 27 متری و عرض 26 متری است.

مناره تاریخانه

یکی دیگر از قسمت‌های جالب در معماری تاریخانه، مناره‌های آن است. در پی سده‌های مختلفی که گذشته همواره تاریخانه دستخوش تغییراتی شده و بارها مرمت و بازسازی‌شده است. مناره‌ای آجری در این مسجد خودنمایی می‌کند که از دوره سلجوقیان برجای‌مانده که 25 متر ارتفاع داشته و بدنه آن دارای تزییناتی همچون آجرکاری است.

 در سمتی دیگر از مسجد مناره‌ای وجود دارد که 26 متر ارتفاع داشته و داخل آن حدود 86 پله وجود دارد و بر روی آن نقوشی از آجر به‌منظور طراحی و تزیین به چشم می‌خورد. در ارتفاع ده متری از این مناره کتیبه‌ای با خط کوفی قرارگرفته که از نوشته‌های آن جز الامیر السید الاجل چیز دیگری خوانده نمی‌شود.