اسکانوطبق بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی به عمل آمده، هنر معماری ایران حدود ۱۰ هزار سال قدمت دارد. این هنر همواره در طول تاریخ در ارتباط با مسائل گوناگون دچار تغییر و تکامل شده است، به عنوان مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر هنر معماری ایرانی می‌توان به تغییرات مذهبی و جنگ‌های تاریخی اشاره کرد.
معماری ایرانی، تلفیق ریاضی و عرفان
معماری ایرانی دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است، از بین آن‌ها می‌توان به محاسبات بسیار دقیق، فرم درست پوشش، طراحی‌های خاص و مناسب، رعایت مسائل فنی و علمی در ساخت سازه‌ها، ایوان‌های رفیع، ستون‌های بلند و . جدا از این ویژگی‌ها، خصلتی که در معماری ایرانی بیشتر شایسته پرداختن است و گوهر معماری ایرانی محسوب می‌شود، منطق ریاضی و عرفانی آن است. درونگرایی و گرایش معماران ایرانی به سوی حیاط‌ها، پادیاوها، گودال باغچه‌ها، هشتی‌ها و کلاه فرنگی‌ها که شبستان‌ها را گرداگرد خود گرفته‌اند، از دیرباز جزء منطق ایرانی بوده است. برای مثال پیش از ساخت تخت‌جمشید، صدها ایوان و شبستان در سراسر جهان متمدن آن روزگار ساخته شده بود، ولی نخستین بار در تخت جمشید می‌بینیم که ستون‌ها تا آخرین حد ممکن از هم فاصله گرفته‌اند با این که در بعضی از معابد کهن خارج از ایران (مثلاً مصر) فاصله دو ستون چیزی نظیر قطر آن‌ها بلکه اندکی کمتر است.
سبک شناسی معماری ایرانی، پیش و پس از ورود اسلام
شیوه‌های معماری ایرانی طی ادوار مختلف تاریخ، متناسب با حکومت‌ها، ادیان و باورها با تغییر و تکامل همراه بوده است، قدیمی‌ترین سبک شناخته شده در معماری ایرانی، شیوه پارسی است که از ابتدای تولد هنر معماری ایرانی تا سده چهارم قبل از میلاد مسیح، یعنی حدود ۲۵۰۰ سال پیش در ایران رواج داشته است. این سبک خود دارای انشعابات و زیرشاخه‌های فراوان است. از مهم‌ترین این سبک‌های تشکیل دهنده شیوه معماری پارسی می‌توان به شیوه پیش‌پارسی، شیوه مادی و شیوه هخامنشی اشاره کرد.
شیوه پیش پارسی تا سده هشتم پیش از میلاد استفاده می‌شد و نیایشگاه چغازنبیل یادگار این دوره است. سبک معماری مادی پس از شیوه پیش پارسی رواج یافت و بین سده هشتم تا سده ششم پیش از میلاد سازه‌های ایران به این شیوه ساخته می‌شدند. بعد از سده ششم پیش از میلاد (۲۶۰۰ سال پیش) و به قدرت رسیدن هخامنشیان در ایران شیوه معماری ایران دچار تغییر شد. معماری هخامنشی تا ۲۴۰۰ سال پیش در ایران رواج داشت و یادگارهای بسیاری از خود بجای گذاشت. از مهم‌ترین شاهکارهای معماری به جا مانده از این دوره می‌توان از شهرهای باستانی تخت جمشید، شوش و اکباتان نام برد. این اماکن برای مدیریت کشور و سکونت استفاده می‌شدند، همچنین معابد و آرامگاه‌هایی برای احترام به پادشاهان ساخته شدند که آرامگاه کوروش کبیر و نقش رستم نیز در این دوره ساخته شدند.
پس از کمرنگ شدن سبک معماری پارسی در قرن چهارم پیش از میلاد، سبک پارتی در ایران رواج یافت و تا ورود اسلام به ایران ادامه داشت. معبد آناهیتا، ارگ کهن نسا، قلعه دختر، طاق کسری و کاخ سروستان مشهورترین سازه‌های این دوره محسوب می‌شوند.
پس از اسلام سبک معماری ایران دچار تغییرات فراوانی شد. در غرب شیوه معماری ایرانی-اسلامی را با نام‌هایی مانند سبک اموی و سبک عباسی می‌شناسند. در این دوره سبک‌هایی مانند شیوه‌های خراسانی، رازی، آذری، اصفهانی وجود داشتند و پس از آن سبک معماری مصاصر ظهور کرد.
شیوه خراسانی از ابتدای تا انتهای قرن چهارم و در دوره صفاریان، طاهریان و غزنویان رواج داشت. مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع نائین از یادگارهای این دوره هستند. شیوه رازی از قرن پنجم تا ابتدای قرن هفتم و حمله قوم مغول ادامه داشت و آرامگاه اسماعیل سامانی، برج گنبد قابوس و برج‌های خرقان در این دوره ساخته شده‌اند. شیوه آذری نیز از قرن هفتم تا اوایل قرن دهم هجری مورد استفاده قرار می‌گرفت که از نمونه‌های معماری آن دوره می‌توان به ارگ تبریز، مسجد گوهرشاد، مسجد بی بی خانم در سمرقند و از همه مهمتر منارجنبان اصفهان اشاره کرد. در اوایل قرن دهم هجری شمسی سبک اصفهانی رونق گرفت و تا اواسط دوره قاجار یعنی در دوره حکومت‌هایی چون صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه، سازه‌های معروف فراوانی مثل چهلستون، عالی قاپو و مسجد شاه (مسجد امام) را از خود به جای گذاشت. پس از دوره قاجار و با شروع حکومت پهلوی معماری معاصر ایران شکل گرفت و تا کنون نیز ادامه دارد.
جدول سبک شناسی معماری ایرانی
| نام سبک | دوره تاریخی | آثار بجا مانده |
| شیوه پیش پارسی | تا سده هشتم پیش از میلاد | زیگورات – چغازنبیل |
| شیوه مادی | سده هشتم تا ششم پیش از میلاد | |
| سبک هخامنشی | سده ششم تا سده چهارم پیش از میلاد | تخت جمشید – شوش – اکباتان – پاسارگاد |
| شیوه پارتی | سده چهارم پیش از میلاد تا صدر اسلام | معبد آناهیتا – قلعه دختر – طاق کسری – بیشاپور |
| شیوه خراسانی | از ابتدای قرن چهارم هجری تا پایان قرن چهارم | برج گنبد قابوس – برج‌های خرقان |
| شیوه آذری | از اول قرن هفتم تا اول قرن دهم | ارگ تبریز – مسجد گوهرشاد – منارجنبان |
| شیوه اصفهانی | از اول قرن دهم تا اواسط دوره قاجاریه | چهل ستون – مسجد شاه – مسجد شیخ لطف‌اله |
| سبک معماری معاصر ایران | از اواسط دوره قاجاریه تا کنون | برج آزادی – کاخ گلستان – کاخ سعدآباد |
ارسال دیدگاه