کلاه فرنگی بیرجند منسوب به امیر حسن خان شیبانی بوده، و در مرکز شهر بیرجند واقع در استان خراسان جنوبی می باشد. این بنای زیبا با نام ارگ کلاه فرنگی شناخته می شود، اما نام های دیگری همچون ارگ حسام الدوله، قصر بی‌بی عروس و ارگ سرکار را نیز بر دوش می کشد. این ارگ متعلق به امیرعلم خزیمه بوده و وی  آن را به فرماندارى بیرجند اهدا کرده است، و سپس سازمان میراث فرهنگى این بنا را به عنوان یکی از ساختمان های قدیمى و ارزشمند به ثبت رسانده است.

معماری عمارت کلاه فرنگی بیرجند

کلاه فرنگی در ابتدا شامل دو بادگیر در دو سو بوده، که در راستای بازسازی حذف شده است. این ارگ تاریخی به شکل شش ضلعى و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید در آمده است. این بنای تاریخی در زمان های گذشته مقر حکومتی بوده و به جای مانده از اواخر دوره زندیه و اویل دوره قاجار می باشد. عمارت ارگ دارای فرم زیگوراتی و شش اشکوبه بوده، و دارای چند بخش مهم می باشد؛ بخش همکف این بنا دارای کاملترین نقشه و فضا سازی بوده و دارای جایگاه ویژه ای در این بنا می باشد. فضای وروی بنا نیز در طبقه همکف قرار گرفته و دارای چند قوس و طاقهایی چشمگیر است.

فضاهای موجود در این بنا که در طبقه همکف بوجود آمده دارای تزییناتی زیبا و چشم نواز می باشد، و به گونه ای طراحی شده اند که فضاهای مختلفی از آن همانند هشتی، گنبدی‌ها و اتاق‌ها توسط دالان هایی باهم مرتبط می شوند. حوضخانه در این عمارت مرکز طبقه همکف شناخته شده به طوری که تمامی ورودهای فضای پیرامون این حوضخانه به روی آن گشوده می شوند.

طبقه اول بنا به صورت هشت ضلعی بر روی طبقه هم کف ساخته شده است، و دارای فضای کمتری می باشد، که چند اطاق کوچک را در دل خود جای داده است؛ همچنین سه طبقه دیگر نیز بر روی آن ساخته شده که به صورت نمادی بوده و صرفا به دلیل فرم پذیری بنا می‌باشد.

حوضخانه عمارت کلاه فرنگی

حوضخانه این ارگ یک متر از کف اصلی بنا پایینتر ساخته شده، و دارای طراحی هشت ضلعی می باشد و فضاهای اطراف آن دارای طاق نماهای تزیینی با مقرنس کاری های چشم نواز می باشد، که به تعداد تمام طاق نماها سکوهایی کوتاه در قسمت پایینی آنها در نظر گرفته شده است. روشنایی این حوضخانه از طریق گنبد این عمارت و پنجره های نورگیر آن تامین می شود. در این حوضخانه آب نمایی زیبا با فرمی خاص به منظور تهویه حوضخانه و ایجاد هوای مطبوع در آن ساخته شده است. این حوضخانه دارای تزییناتی زیبا همچون مقرنس ، رسمی‌بندی، کاربندیهای لانه زنبوری و تزیینات گلدانی می باشد.